Основні теоретико-методологічні підходи до проблеми розвитку автономії викладача закладу освіти

Катерина Павленок

Abstract


У статті здійснено комплексний теоретико-методологічний аналіз підходів до розвитку автономії викладача закладу освіти з метою виокремлення їхніх сильних і слабких сторін та напрацювання цілісної інтегрованої моделі психологічної підтримки. Визначено п’ять ключових ліній досліджень: мотиваційно-потребовий (Self-Determination Theory), соціально-когнітивний (теорія само­ефективності), гуманістично-феноменологічний, реляційно-контекстуальний (реляційна автономія), суб’єктно-вчинковий, генетико-моделюючий напрями української психологічної школи. За допомогою систематичного огляду літератури, понятійно-категоріального та порівняльного аналізу виявлено, що жоден із цих підходів не забезпечує одночасного охоплення мотиваційно-ціннісного, когнітивно-рефлексивного, операційно-інструментального й соціально-мережевого вимірів педагогічної автономії. Детально проаналізовано сучасні емпіричні дослідження ролі цифрових інтервенцій (EdTech-технології, автоматизований AI-фідбек) у посиленні перцепованої автономії викладачів, а також механізми психологічної підтримки в умовах кризових викликів (воєнний стан, дистанційне навчання). Виявлено, що цифрові платформи здатні стимулювати метакогнітивну саморегуляцію та підвищувати внутрішню мотивацію, проте їхній вплив залишається фрагментарним без уваги до соціального контексту й довготривалої динаміки. Системний аналіз методологічних прогалин виявив відсутність комплексних інструментів для одночасного вимірювання всіх чотирьох вимірів автономії, брак лонгітюдних досліджень і недостатню інтеграцію цифрових і соціальних форматів підтримки. На основі синтезу цих висновків запропоновано рамку GRADE-Eco – градієнтно-екосистемний підхід, який поєднує чотири виміри автономії з модульною екосистемою цифрово-соціальної психологічної підтримки (AI-радар, Peer-Design Labs, Micro-Badges, Open Faculty Commons). GRADE-Eco забезпечує методологічні стовпи для розвитку автономії викладача на рівнях передвищої, фахової передвищої й вищої освіти, створюючи умови для поступового нарощування мотивації, рефлексії, операційної свободи та мережевого ресурсу. Запропонована модель готова до подальшої емпіричної верифікації й практичного впровадження в програмах післядипломної професійної підготовки педагогів

Keywords


автономія викладача; GRADE-Eco Framework; цифрово-соціальна екосистема; психологічна підтримка; Self-Determination Theory; AI-фідбек; Peer-Design Labs; Реляційна автономія

References


СПИСОК ВИКОРИСТАНИХ ДЖЕРЕЛ / REFERENCES

OECD. «TALIS 2024 Conceptual Framework: Teacher Professionalism», Autonomy And Career Trajectories. OECD Publishing, 2024.

S. Zhou, G. R. Slemp, D. A. Vella-Brodrick, «Correction to: Factors associated with teacher wellbeing: A meta-analysis», Educational Psychology Review, vol. 36, Article 97, рр. 36-63, 2024. https://doi.org/10.1007/s10648-024-09941-7

Ha. Cheyeon, T. Pressley, D. T. Marshall, «Teacher voices matter: The role of teacher autonomy in enhancing job satisfaction and mitigating burnout», PLoS ONE, vol. 20(1), рр. e0317471, 2025. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0317471

B. Chen, M. Vansteenkiste, W. Beyers, L. Boone, E. L. Deci, J. Van der Kaap-Deeder, …, R. M. Ryan, … J. Verstuyf, «Basic psychological need satisfaction, need frustration, and need strength across four cultures», Motivation and Emotion, vol. 39, is. 2, 216–236, 2014. https://doi.org/10.1007/s11031-014-9450-1

OECD (2019). TALIS 2018 results (Vol. I): Teachers and School Leaders as Lifelong Learners. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/1d0bc92a-en

M. Rabinovych, & I. Iashchenko, «Academia in Ukraine in Times of War: Understanding the StatusQuo, Challenges, and Support Needs», SCIENCE AT RISK Monitoring Report; J. Mierau, Ed. 2024. [Online]. Available: https://ukrainet.eu/wp-content/uploads/2024/11/2024_-SciAtRisk_Report_Ukraine_2024.pdf Application date: January 05, 2025.

A. L. Kenworthy, & Mariel R. K. U’Ren, «Teaching within war in Ukraine: applying an ethic of care lens toextend our understanding of service-learning theory and praxis», Studies in Higher Education, 2025. https://doi.org/10.1080/03075079.2025.2484657

X. Wang, L. Yang, K. Chen,Y. Zheng, «Understanding teacher emotional exhaustion: exploring the role of teaching motivation, perceived autonomy, and teacher–student relationships», Frontiers in Psychology, vol. 14, 2023. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1342598

X. Wang, L. Yang, K. Chen, & Y. Zheng, «Understanding teacher emotional exhaustion: exploring the role of teaching motivation, perceived autonomy, and teacher-student relationships», Frontiers in Psychology, vol. 14, 2023. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1342598

2024 EDUCAUSE Horizon report: Teaching and learning edition. EDUCAUSE, 2024. [Online]. Available: https://library.educause.edu/resources/2024/5/2024-educause-horizon-report-teaching-and-learning-edition Application date: January 05, 2025.

Ministry of Education and Science of Ukraine & Institute of Higher Education NAESU, Academia in Ukraine in times of war: Analytical report on challenges and resilience of higher education. Kyiv: MESU Press, 2024. [Online]. Available: https://ukrainet.eu/wp-content/uploads/2024/11/2024_-SciAtRisk_Report_Ukraine_2024.pdf Application date: January 05, 2025.

E. L. Deci, & R. M. Ryan, «he “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior», Psychological Inquiry, vol. 11, is. 4, рр. 227–268, 2000.

R. M. Ryan, & E. L. Deci, Self-determination theory: Basic psychological needs in motivation, development, and wellness. Guilford Press, 2017.

A. Bandura, Self-efficacy: The exercise of control. New York : W. H. Freeman, 1997.

C. R. Rogers, On becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Houghton-Mifflin, 1961.

A. H. Maslow, Toward a psychology of being; (2nd ed.). Van Nostrand, 1968.

H. R. Markus, & S. Kitayama, «Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation», Psychological Review, vol. 98, is. 2, рр. 224–253, 1991.

J. McKenzie, Relational autonomy, health care, and justice. Cambridge University Press, 2014.

В. А. Роменець, «Суб’єкт психічної активності як предмет історичної психології», у Психологія суб’єктної активності особистості. Київ, Україна : Ін-т психології АПН України, 1993, с. 81–82.

В. Татенко, Людина. Суб’єкт. Вчинок: філософсько-психологічні студії; Ред. Київ, Україна : Либідь, 2006

E. Wenger, Communities of Practice: Learning, Meaning, and Identity. Cambridge University Press, 1998.

J. Mezirow, Transformative dimensions of adult learning. Jossey-Bass, 1991.

В. О. Cухомлинський, Серце віддаю дітям. Київ, Україна : Рад. шк., 1968.

B. Showers, & B. Joyce, «The evolution of peer coaching», Educational Leadership, vol. 53, is. 6, рр. 12–16, 1996.

J. Reeve, Observational Rating of Autonomy Support (ORAS) Manual. Self-Determination Theory Repository, 2022.

D. Kember, D. Y. P. Leung, A. Jones, A. Y. Loke, J. McKay, K. Sinclair, …, E. Yeung, «Development of a questionnaire to measure the level of reflective thinking», Assessment & Evaluation in Higher Education, vol. 25, is. 4, рр. 381–395, 2000.

K. Yuan, & Y. Lee, «Resilience and well-being of teachers during crises: A global review», Teaching and Teacher Education, vol. 120, 103815, 2023. https://doi.org/10.1016/j.tate.2023.103815

J. Piaget, The moral judgment of the child (M. Gabain, Trans.). Free Press, (Original work published 1932), 1965.

L. Kohlberg, Essays on moral development : vol. 1, The philosophy of moral development. Harper & Row,1981.

Н. В. Чепелєва, «Розвиток особистості у контексті психологічної герменевтики», Проблеми сучасної психології; С. Д. Максименка, Н. Ф. Шевченко, М. Г. Ткалич, Ред.; № 1(3), с. 5–10, 2013а.

С. Д. Максименко, «Генетико-моделюючий підхід до психічного розвитку особистості», Науковий вісник Миколаївського державного університету імені В. О. Сухомлинського. Психологічні науки, т. 2. вип. 11, с. 5–13, 2013.

К. С. Павленок, «Особливості професійної автономності залежно від рівнів креативності викладачів закладів вищої освіти», Вісник післядипломної освіти: зб. наук. праць. Серія: Соціальні та поведінкові науки; Управління та адміністрування, вип. 26(55), с. 91–104, 2023. https://doi.org/10.58442/2522-9931-2023-26(55)-91-104

ПЕРЕКЛАД, ТРАНСЛІТЕРАЦІЯ / TRANSLATED AND TRANSLITERATED

OECD. «TALIS 2024 Conceptual Framework: Teacher Professionalism», Autonomy And Career Trajectories. OECD Publishing, 2024. (in English).

S. Zhou, G. R. Slemp, D. A. Vella-Brodrick, «Correction to: Factors associated with teacher wellbeing: A meta-analysis», Educational Psychology Review, vol. 36, Article 97, рр. 36-63, 2024. https://doi.org/10.1007/s10648-024-09941-7(in English).

Ha. Cheyeon, T. Pressley, D. T. Marshall, «Teacher voices matter: The role of teacher autonomy in enhancing job satisfaction and mitigating burnout», PLoS ONE, vol. 20(1), рр. e0317471, 2025. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0317471 (in English).

B. Chen, M. Vansteenkiste, W. Beyers, L. Boone, E. L. Deci, J. Van der Kaap-Deeder, …, R. M. Ryan, … J. Verstuyf, «Basic psychological need satisfaction, need frustration, and need strength across four cultures», Motivation and Emotion, vol. 39, is. 2, 216–236, 2014. https://doi.org/10.1007/s11031-014-9450-1 (in English).

OECD (2019). TALIS 2018 results (Vol. I): Teachers and School Leaders as Lifelong Learners. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/1d0bc92a-en (in English).

M. Rabinovych, & I. Iashchenko, «Academia in Ukraine in Times of War: Understanding the StatusQuo, Challenges, and Support Needs», SCIENCE AT RISK Monitoring Report; J. Mierau, Ed. 2024. [Online]. Available: https://ukrainet.eu/wp-content/uploads/2024/11/2024_-SciAtRisk_Report_Ukraine_2024.pdf Application date: January 05, 2025. (in English).

A. L. Kenworthy, & Mariel R. K. U’Ren, «Teaching within war in Ukraine: applying an ethic of care lens toextend our understanding of service-learning theory and praxis», Studies in Higher Education, 2025. https://doi.org/10.1080/03075079.2025.2484657 (in English).

X. Wang, L. Yang, K. Chen,Y. Zheng, «Understanding teacher emotional exhaustion: exploring the role of teaching motivation, perceived autonomy, and teacher-student relationships», Frontiers in Psychology, vol. 14, 2023. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1342598 (in English).

X. Wang, L. Yang, K. Chen, & Y. Zheng, «Understanding teacher emotional exhaustion: exploring the role of teaching motivation, perceived autonomy, and teacher-student relationships», Frontiers in Psychology, vol. 14, 2023. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1342598 (in English).

2024 EDUCAUSE Horizon report: Teaching and learning edition. EDUCAUSE, 2024. [Online]. Available: https://library.educause.edu/resources/2024/5/2024-educause-horizon-report-teaching-and-learning-edition Application date: January 05, 2025. (in English).

Ministry of Education and Science of Ukraine & Institute of Higher Education NAESU. Academia in Ukraine in times of war: Analytical report on challenges and resilience of higher education. Kyiv: MESU Press, 2024. [Online]. Available: https://ukrainet.eu/wp-content/uploads/2024/11/2024_-SciAtRisk_Report_Ukraine_2024.pdf Application date: January 05, 2025. (in English).

E. L. Deci, & R. M. Ryan, «he “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior», Psychological Inquiry, vol. 11, is. 4, рр. 227–268, 2000. (in English).

R. M. Ryan, & E. L. Deci, Self-determination theory: Basic psychological needs in motivation, development, and wellness. Guilford Press, 2017.

A. Bandura, Self-efficacy: The exercise of control. New York : W. H. Freeman, 1997. (in English).

C. R. Rogers, On becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Houghton-Mifflin, 1961. (in English).

A. H. Maslow, Toward a psychology of being; (2nd ed.). Van Nostrand, 1968. (in English).

H. R. Markus, & S. Kitayama, «Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation», Psychological Review, vol. 98, is. 2, рр. 224–253, 1991. (in English).

J. McKenzie, Relational autonomy, health care, and justice. Cambridge University Press, 2014. (in English).

V. A. Romenets, «Subiekt psykhichnoi aktyvnosti yak predmet istorychnoi psykholohii», u Psykholohiia subiektnoi aktyvnosti osobystosti. Kyiv, Ukraina : In-t psykholohii APN Ukrainy, 1993, s. 81–82. (in Ukrainian).

V. Tatenko, Liudyna. Subiekt. Vchynok: filosofsko-psykholohichni studii; Red. Kyiv, Ukraina : Lybid, 2006. (in Ukrainian).

E. Wenger, Communities of Practice: Learning, Meaning, and Identity. Cambridge University Press, 1998. (in English).

J. Mezirow, Transformative dimensions of adult learning. Jossey-Bass, 1991. (in English).

V. O. Cukhomlynskyi, Sertse viddaiu ditiam. Kyiv, Ukraina : Rad. shk., 1968. (in Ukrainian).

B. Showers, & B. Joyce, «The evolution of peer coaching», Educational Leadership, vol. 53, is. 6, рр. 12–16, 1996. (in English).

J. Reeve, Observational Rating of Autonomy Support (ORAS) Manual. Self-Determination Theory Repository, 2022. (in English).

D. Kember, D. Y. P. Leung, A. Jones, A. Y. Loke, J. McKay, K. Sinclair, …, E. Yeung, «Development of a questionnaire to measure the level of reflective thinking», Assessment & Evaluation in Higher Education, vol. 25, is. 4, рр. 381–395, 2000. (in English).

K. Yuan, & Y. Lee, «Resilience and well-being of teachers during crises: A global review», Teaching and Teacher Education, vol. 120, 103815, 2023. https://doi.org/10.1016/j.tate.2023.103815 (in English).

J. Piaget, The moral judgment of the child (M. Gabain, Trans.). Free Press, (Original work published 1932), 1965. (in English).

L. Kohlberg, Essays on moral development : vol. 1, The philosophy of moral development. Harper & Row,1981. (in English).

N. V. Chepelieva, «Rozvytok osobystosti u konteksti psykholohichnoi hermenevtyky», Problemy suchasnoi psykholohii; S. D. Maksymenka, N. F. Shevchenko, M. H. Tkalych, Red.; № 1(3), s. 5–10, 2013a. (in Ukrainian).

S. D. Maksymenko, «Henetyko-modeliuiuchyi pidkhid do psykhichnoho rozvytku osobystosti», Naukovyi visnyk Mykolaivskoho derzhavnoho universytetu imeni V. O. Sukhomlynskoho, Psykholohichni nauky, t. 2. vyp. 11, s. 5–13, 2013. (in Ukrainian).

K. S. Pavlenok, «Osoblyvosti profesiinoi avtonomnosti zalezhno vid rivniv kreatyvnosti vykladachiv zakladiv vyshchoi osvity», Visnyk pisliadyplomnoi osvity: zb. nauk. prats. Seriia: Sotsialni ta povedinkovi nauky; Upravlinnia ta administruvannia, vyp. 26(55), s. 91–104, 2023. https://doi.org/10.58442/2522-9931-2023-26(55)-91-104 (in Ukrainian).


Refbacks

  • There are currently no refbacks.